روش های انتقال پیام در قرآن
نشست علمی هاولند برای رساندن چهار رکن از این جمله استفاده کرد: «چه کسی (منبع پیام) چه چیزی (پیام) را به چه کسی (شنونده) چگونه (کانال انتقال پیام) می‌گوید؟ آقای لاسول نیز این چهار رکن را چنین مطرح می‌کند: 1. گوینده و نویسنده پیام کیست؟ (پیام رسان). 2. چه می‌گوید و چه می‌نویسد؟ (پیام) 3. چه وسیله ای برای گفتن و نوشتن به کار می‌رود؟ (وسیله ارتباطی پیام) 4. برای چه کسی می‌گوید و می‌نویسد؟ و تأثیر این گفتن و نوشتن چیست؟ (پیام گیران) به نظر می‌رسد، انتقال پیام چنانکه خیلی از متخصصان ارتباطات بیان کرده اند، دارای چهار رکن اصلی و اساسی است:
الف ـ فرستنده (خطیب) به عنوان عامل برقرار کننده ارتباط و مجری گفتار که ستون خیمه سخن بر دوش او نهاده شده است.
ب ـ پیام، متن سخن و کلام که در جریان ارتباط از گوینده به شنونده منتقل می‌شود.
ج ـ وسیله، ابزار برقراری ارتباط.
د ـ گیرنده یا مخاطب، به عنوان قابل، پذیرنده و گیرنده سخن که محور اغراض کلام به او بر می‌گردد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: فرستنده پیام که عامل ایجاد کننده ارتباط جهت تغییر نگرش‌ها، باورها و رفتار در مخاطبین است، باید دارای ویژگی‌هایی باشد تا با دارا بودن این ویژگی‌ها، شنوندگان خود را ترغیب به شنیدن و در نهایت تغییر نگرش‌ها بکند. سه مؤلفه مهم وجود دارد که پیام رسان با داشتن آنها می‌تواند در نفوذ اجتماعی موفق شود. این سه مؤلفه عبارتند از: قدرت، اعتبار و جذابیت.
دکتر سبحانی در بیان مفهوم قدرت آن را به چهار بخش تقسیم و افزود: قدرت یکی از منابعی است که پیام رسان می‌تواند از طریق آن بر شنوندگان نفوذ کرده او را به ترغیب واردار کند. قدرتی که از آن سخن گفته می‌شود، به چند دسته تقسیم شده است:
1. قدرت مشروع؛این نوع قدرت ریشه در مقام افراد دارد که به آنها اعطا می‌شود. مثلاً رئیس دانشگاه، مدیر حوزه.
2. قدرت تخصصی؛ قدرت تخصصی برخلاف قدرت مشروع که به افراد اعطا می‌شد، باید کسب و تحصیل شود. چنین قدرتی در کلمات و اعمال افراد نهفته است. قدرت تخصصی دارای دو بخش اصلی است. نخست استفاده از عناوینی همچون آیت الله، دکتر، رئیس و... دوم مدرکی که طرف در دست دارد.
3. قدرت ارجاعی؛ مردم معمولاً با اشخاصی تعامل می‌کنند که از نظر آنها جذاب و قابل تحسین اند و به همین خاطر دارای قدرتی هستند که به آن قدرت ارجاعی یا اعتبار اجتماعی می‌گویند. سیالدینی که نام این پدیده را اعتبار اجتماعی گذارده معتقد است که مردم در برخی موقعیت‌ها از اعمال یا اعتقادات اشخاص مهم پیروی می‌کنند.
4. قدرت اطلاعاتی؛ یکی دیگر از منابع قدرت، دسترسی داشتن به اطلاعات، به خصوص اطلاعاتی است که دیگران از آن بی‌خبرند یا از آن محروم شده اند.
مدیر گروه تفسیر و علوم قرآن دانشکده علوم قرآنی مراغه افزود: بیش از 300 سال قبل از مسیح، ارسطو نوشت: ما به مردان نیک بسیار همه جانبه تر و بی‌چون و چراتر از دیگران اعتماد می‌کنیم، اینکه برخی از نویسندگان در آثار خود درباره علم بیان فرض می‌کنند که نیک سیرتی آشکار شخص گوینده هیچ تأثیری در قدرت اقناعی او ندارد، صحیح نیست. برعکس، شخصیت او می‌تواند مهمترین وسیله ای برای اقناع کردن به شمار آید.
اگرچه شخصیت یک فرد با عوامل وراثتی و محیط محک زده می‌شود و ایجاد تغییرات و یا اصلاحات در آن فوق العاده مشکل است، با این وجود می‌توان آن را با استفاده از نیروی فکر تقویت کرد و تا حدی قوی تر و جذاب تر نمود. انیستو تکنولوژی کارنگی از یکصد تاجر برجسته یک تست هوش گرفت و در نهایت به این نتیجه رسید که شخصیت از تیزهوشی مؤثرتر است. این اظهار نظر برای یک پیام رسان بسیار مهم است. به عبارت روشن تر شخصیت به استثنای تدارکات مقدماتی، احتمالاً مهم ترین عامل در انتقال پیام است.
اعتبار یک پیام رسان تحت تأثیر دو عامل شخصیت و صلاحیت قرار می‌گیرد. بهترین شنوندگان، صلاحیت و شخصیت یک پیام رسان را بررسی می‌کنند، هر چقدر در این دو زمینه به نتیجه مثبت تر برسند، گفته‌های او را بیشتر می‌پذیرند. توجه به این نکته ضروری است که اعتبار نوعی گرایش است که در پیام نیست، بلکه در اذهان مخاطب وجود دارد. یک پیام رسان ممکن است در نزد شنونده ای از اعتبار بالا و نزد شنونده ای دیگر از اعتبار کمی برخوردار باشد. پیام رسان ممکن است در ارتباط با موضوعی از اعتبار بالا و در رابطه با موضوعی دیگر از اعتبار پایینی بهره مند باشد. به طور کلی میزان اعتبار یک پیام راسان نه تنها از شنونده ای به شنونده دیگر و از موضوعی به موضوع دیگر متغیر است، بلکه در طول یک سخنرانی نیز قابل تغییر است. چه بسا که ما سه نوع اعتبار را بتوانیم شناسایی کنیم:
1. اعتبار اولیه؛ اعتبار پیام رسان قبل از شروع انتقال پیام.
2. اعتبار اکتسابی؛ اعتبار پیام رسان که طی گفته‌ها و صحبت‌هایش به دست می‌آید.
3. اعتبار نهایی؛ اعتبار پیام رسان در پایان انتقال پیام.
دکتر سبحانی در بخشی از سخنان خود با تاکید بر اهمیت اعتبار و صلاحیت در انتقال پیام یاد آور شد: لازم است پیام رسان در بخشی از مراحل انتقال از شیوه خود افشایی جهت نشان دادن صلاحیت به شنوندگان بهره بگیرد.لذا سعی کنید صلاحیت و شایستگی خود را در خصوص موضوع پیام نشان دهید. یک راه برای تقویت اعتبار شما ارائه توصیه براساس نظر کارشناسی درباره موضوع پیام است. اینکه آیا در رابطه با موضوع کاملاً تحقیق کرده اید؟ آیا تجربه ارائه دانش و نظر خاصی را دارید؟ و... استورات می‌گوید: عمل به فاش کردن کلامی و غیر کلامی برخی از جنبه‌های خودتان که دیگران بدون کمک ما نمی‌توانند به خود آنها پی ببرند، یا آنها را بفهمند، خود افشایی است. می‌توان گفت: افشای خود فرایندی است که از طریق آن، پیام رسان به طور کلامی و یا غیر کلامی اطلاعاتی را در مورد خودش در اختیار مخاطبین که پیش از این از آنها بی‌خبر بوده است، می‌گذارد. نخستین کسی که بر اهمیت افشای خود به عنوان یک مهارت اجتماعی و بر باز بودن افراد در اکثر برخوردهای اجتماعی شان تأکید کرد، آقای سیدنی جورارد بود.
عضو هیئت عملی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم در بخشی از صحبتهای خود با اشاره به اهمیت زبان اندام در انتقال پیام خاطر نشان کرد: حرکات و حالات بدن می‌تواند اطلاعات بسیاری درباره وضعیت عاطفی افراد منتقل کند، زیرا علایم بدنی معمولاً کمتر از پیام‌های کلامی دیگر مهار شدنی است و نیز بیشترین توجه عموم مردم را به خود جلب می‌کند. منظور از حرکات، کلیه حرکاتی است که با بدن انجام می‌شود. مثلاً ژشت‌ها، حرکات اندام‌های بدن، تکان دادن سر، حالت‌های چهره، نگاه‌ها و وضعیت بدن، با مشاهده تعامل افراد مشخص می‌شود که یکی از جنبه‌های بارز تعامل، حرکات آنهاست، ما در حین ارتباط حرکت می‌کنیم و با این حرکات به انتقال اطلاعات، نگرش‌ها، حالات عاطفی یا خلقیات و پایگاه خودمان می‌پردازیم. آقای پترسون پنج کارکرد برای حرکات بدن عنوان می‌کند: 1. دادن اطلاعات؛2. تنظیم تعامل؛3. ابراز حالات عاطفی؛4. کنترل اجتماعی؛5. تسهیل اهداف.
حجت الاسلام سبحانی یامچی با اشاره به اهمیت مقوله انتخاب و تنطیم پیام در اقناع مخاطب افزود: از مسائل بسیار مهم در امر پیام راسانی که باید گفت هنر پیام رسان را آن گونه که هست جلوه می‌کند و جذابیت انتقال را به میزان قابل توجهی بالا می‌برد، تهیه، دسته بندی و تنظیم مطالب است. یعنی سخنان و مطالب فرستنده از انسجام و به هم پیوستگی بر خور دار باشد و مناسبت بین مسائلی که طرح می‌شود وجود داشته باشد. هرچه این انسجام در فرایند انتقال بیشتر باشد، جاذبه سخن نیز بیشتر خواهد بود. ضروری است فرستنده پیام قبل از تهیه و تنظیم مطالب چند نکته را مورد توجه قرار دهد.
الف ـ نیازهای فرهنگی مخاطبین خود را شناسایی کند؛
ب ـ مشکلات فرهنگی را به درستی بشناسد؛
ج ـ عوامل مؤثر در بروز مشکلات فرهنگی را بخوبی تشخیص دهد؛
د ـ زمان و مکان شناس باشد؛
هـ ـ مخاطب شناس باشد.
مولف کتاب هنر سخنرانی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اهمیت اتخاذ روش در انتقال پیام خاطرنشان کرد: یکی از مسائلی که برای فرستنده پیام اهمیت بسیار دارد و باید آن را فرا بگیرد، روش‌های انتقال پیام است. به همان اندازه که روش‌های مثبت و تأثیرگذار مورد تأکید است به همان میزان روش‌های اشتباه مورد نکوهش قرار گرفته است.
یکی از روش‌هایی که به طریق آن پیام رسان، پیام خود را به مخاطب انتقال می‌دهد، روش نفی و اثبات است. در این روش، سعی می شود همه شیوه‌های مشابه و پیامدهای رقیب نفی و شیوه و پیام مطلوب اثبات شود. در این روش هرچه قدر سعی شود کار نفی و اثبات را با دلایل قابل قبول تر و با لحن بی‌طرفانه تر عملی شود، راندمان کار بیشتر خواهد بود. نکته ای که باید به آن توجه شود این است که در روش نفی و اثبات، نفی همه پیام‌های رقیب، زمینه اثبات پیام مطلوب است. به عبارت دیگر در روش نفی و اثبات نخست کار نفی پیام‌های رقیب انجام می گیرد تا زمینه روانی برای اثبات پیام مطلوب پدیدار شود، حتی اگر منطق قوی و نیرومندی برای اثبات آن وجود نداشته باشد. روشی که حضرت ابراهیم در نفی ستاره پرستی ، ماه پرستی و خورشید پرستی و اثبات خدا پرستی از آن بهره گرفت البته به همراه منطق قوی و مستدل حضرت ابراهیم که قرآن کریم در آیه 67 سوره مبارکه مائده از آن خبر می دهد. قران کریم همین شیوه را در امر تشکیل خانواده برای اثبات ازدواج با زنانی که از نظر شرعی حرمت دارند در سوره نساء در آیات 23 و 24 مطرح کرده است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به روش طرح ناگهانی در انتقال پیام اشاره نمود که در قرآن کریم از این شیوه برای انتقال پیام استفاده شده است. یکی از شیوه های انتقال پیام که در قرآن نیز از آن استفاده شده است، روش طرح ناگهانی است. بسته به نوع پیام و زمینه اجتماعی آن، از روش طرح ناگهانی استفاده می‌شود. مانند قطع فیلم سینمایی در سینماها و تبلیغ تجارتی در میان آن یا قطع برنامه‌های رادیو و تلویزیون برای اعلام خبرهای بسیار مهم و... .
قرآن کریم در سوره مائده به نوعی از این روش برای رساندن پیامی مهم استفاده کرده است و آن مساله مهم جانشینی پیامبر (ص) بعد از خودشان است . در آیات قبل و بعد آیه « یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک ...» موضوع بحث اهل کتاب است ولی به طور ناگهانی خداوند بین این دو آیه بحث جانشینی پیامبر خاتم را مطرح می کند. انتقال پیام به روش تدریجی و گام به گام نمونه دیگری از روش های انتقال پیام در قرآن کریم است.
در انتهای جلسه به سوالات دانشجویان در خصوص موضوع نشست علمی پاسخ داده شد.